Ιστορία των Ιωαννίνων

Στρατιωτικό όχημα πάνω από γέφυρα βορείως των Ιωαννίνων. Μικροί Ηπειρώτες ψαρεύουν στα νερά του ποταμού.
“ Πλημμυρισμένη από βλάστηση αναπαύεται στις όχθες της λίμνης, η γραφική πόλη με τους θρύλους, σαν τεράστιο πουλί που δροσίζεται στα νερά της”.

Μια πόλη που το ξεκίνημά της δεν είναι χρονικά ακριβώς προσδιορισμένο από γραπτές μαρτυρίες. Η ετυμολογία του ονόματός της επίσης έχει δύο ερμηνείες. Αποδίδεται σε κάποιον Ιωάννη, πρώτο οικιστή, ή στο μοναστήρι του Άη Γιάννη στην παλιά πόλη. Πρώτη γραπτή πηγή ο ιστορικός Προκόπιος στο έργο του “Περί κτισμάτων” αναφέρει την ίδρυση της πόλης το 527 μ.Χ. από τον Ιουστινιανό με την υποχρεωτική μεταφορά των κατοίκων της παλιάς Εύροιας της Θεσπρωτίας και την εγκατάστασή τους στη χερσόνησο, όπου σήμερα βρίσκεται το κάστρο της, αναγνωρίζοντας τη στρατηγική σπουδαιότητα της περιοχής. Η Άννα Κομνηνή στην Αλεξιάδα” της αναφέρει την κατάληψη της πόλης από τους Νορμανδούς του Βοημούνδου, το 1802 μ.Χ., στη διάρκεια της οποίας ανακαινίστηκε το κάστρο. Το 1204 μ.Χ. ο Μιχαήλ Άγγελος Κομνηνός ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου με πρωτεύουσα την Άρτα, κύριος ρυθμιστής της κατάστασης όμως στην περιοχή γίνεται η αριστοκρατία των Ιωαννίνων. Αρχίζει έτσι μια περίοδος ακμής για τα Γιάννενα, που συνεχίστηκε και μετά τη δολοφονία (1318) του τελευταίου Δεσπότη της Δυναστείας των Αγγέλων Κομνηνών, Θωμά του Α΄. Με το πέρασμα του Δεσποτάτου στην κυριαρχία του βυζαντινού Αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄, μια σειρά προνόμια (οικονομικά –διοικητικά -εκκλησιαστικά) δίνουν μεγαλύτερη ώθηση στην ακμή της. Η γιαννιώτικη αριστοκρατία συνεχίζει να είναι ο κύριος ρυθμιστής της κατάστασης και κατά την περίοδο της διοίκησης της περιοχής από ξένους ηγεμόνες, όπως το Σέρβο Θωμά Πρελούμπο (1367-1384) και τους Ιταλούς Ιζαού Μπουεντελμόντι(1385-1411) και Κάρολο Α΄ Τόκκο (1411-1421).

Στο μεταξύ στην περιοχή έχει κάνει την εμφάνισή του ένας νέος κίνδυνος, ο Τουρκικός. Έτσι, στη διάρκεια της ηγεμονίας του Καρόλου Β΄, οι άρχοντες και ο Μητροπολίτης αποφασίζουν να παραδώσουν την πόλη στο Σινάν Πασά το 1430, με σημαντικά όμως ανταλλάγματα (απαραβίαστο της εκκλησίας, διατήρηση των τιμαρίων, μη εγκατάσταση των Τούρκων στο κάστρο κ.ά.)

Στα 1611 εκδηλώνεται η επανάσταση του επισκόπου Τρίκκης και Σταγών Διονυσίου του Φιλοσόφου, που ήταν και η πρώτη σημαντική προσπάθεια απαλλαγής από τον τουρκικό ζυγό στον ελλαδικό χώρο. Η εξέγερση αυτή είχε ως συνέπεια την κατάργηση των παραπάνω προνομίων, έστω κι αν η καταστολή της έγινε με τη βοήθεια των αρχόντων της πόλης. Οι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στο κάστρο καίγοντας και καταστρέφοντας χριστιανικά κτίσματα.

Άρχισε έτσι η εξάπλωση της πόλης στον γύρω από το κάστρο χώρο. Σιγά-σιγά δημιουργείται μια ισχυρή αστική τάξη, έμποροι βιοτέχνες (βυρσοδέψες και ασημουργοί κυρίως). Η πόλη γίνεται μεγάλο εμπορικό κέντρο, με συναλλαγές που φτάνουν μέχρι τα εμπορικά ευρωπαϊκά κέντρα της εποχής. Οι γιαννιώτες έμποροι ιδρύουν μεγάλους οίκους στη Βενετία, Λιβόρνο, Βιέννη κλπ.

Η μεγάλη οικονομική άνθηση είχε ως αποτέλεσμα την πνευματική ανάπτυξή της. Βέβαια, τα Γιάννενα είχαν καθιερωθεί ως πνευματικό κέντρο της περιοχής πολύ νωρίτερα. Ήδη από τους χρόνους του Δεσποτάτου της Ηπείρου ως το 1642 λειτουργούσε στο νησί της λίμνης η σχολή των Φιλανθρωπινών, στο ομώνυμο μοναστήρι. Στα 1648 νέα σχολή ιδρύει ο Επιφάνειος Ηγούμενος. Το 1677 ιδρύεται από τον Εμμανουήλ Γκιούμα η Μεγάλη λεγόμενη Σχολή, όπου δίδαξε ο Μεθόδιος Αθρακίτης. Μπαλάνειος (1723-1820), Μαρούτσειος 1742-1797), Καπλάνειος (1805-1828) και Ζωσιμαία Σχολή (1828-1929) είναι περιώνυμες σχολές, όπου δίδαξαν μεγάλοι δάσκαλοι του γένους. (Ευγένιος Βούλγαρης, Αθανάσιος Ψαλίδας κ.α.) μαχητικοί απόστολοι του Ελληνικού Διαφωτισμού.

Στο μεταξύ, από το 1788, κυρίαρχος των Ιωαννίνων είναι ο Αλή Πασάς. Με τις ραδιουργίες του, που δεν γνώριζαν φραγμούς, παραμερίζει τους κυριότερους αντιπάλους του και αποσπά την εύνοια της Πύλης. Σε σύντομο χρονικό διάστημα γίνεται κύριος μιας περιοχής από την Ακαρνανία και τον Όλυμπο ως την Πελοπόννησο. Για την πραγματοποίηση των σχεδίων του, που ήταν η δημιουργία ανεξάρτητου Ελληνοαλβανικού κράτους, στηρίζεται κυρίως στο ελληνικό στοιχείο, φορέα των νέων ιδεών του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Η περίοδος της ηγεμονίας του Αλή (1788-1822), συμπίπτει με το αποκορύφωμα της οικονομικής και πνευματικής ακμής της πόλης. “Γιάννενα…πρώτα στ' άρματα στα γρόσια και στα γράμματα” αναφέρει το λαϊκό δίστιχο. Η αυλή του Αλή γίνεται πόλος έλξης όχι μόνο για τα ανήσυχα πνεύματα της εποχής (Οικονόμου –Νούτσος – Κωλέττης -Βηλαράς), αλλά και για τους μελλοντικούς στρατιωτικούς ηγέτες της επαναστατημένης Ελλάδας (Γ. Καραϊσκάκης –Οδυσσέας Ανδρούτσος κ.α). Τα φιλόδοξα σχέδια του Αλή έγιναν γνωστά στην Πύλη. Ήδη, στα 1820 ο Σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ κήρυξε τον Αλή ένοχο εσχάτης προδοσίας. Ο Ισμαήλ Πασάμπεης, άσπονδος εχθρός του Αλή, απέτυχε στην προσπάθεια του να τον εξοντώσει. Ό,τι δεν κατάφερε ο προηγούμενος το πέτυχε ο Χουρσίτ Πασάς, το Γενάρη του 1822, αποκεφαλίζοντας τον στο νησί των Ιωαννίνων. Η πτώση της ηγεμονίας του Αλή σημαδεύει και μια σύντομη περίοδο παρακμής για τα Γιάννενα. Η αποκατάσταση των καταστροφών , που προξενήθηκαν από τη σύγκρουση, είναι πολύ γρήγορη και τα Γιάννενα ξαναβρίσκουν την οικονομική και πνευματική τους θέση. Μετά την πυρκαγιά του 1869 η πόλη ανοικοδομήθηκε. Σημάδια αυτής της εποχής τα διαπιστώνει ο επισκέπτης μέχρι και σήμερα.

Η πραγματική όμως νέα περίοδος της μακρόχρονης ιστορίας της αρχίζει με την απελευθέρωσή της από τον Ελληνικό Στρατό στις 21 Φλεβάρη του 1913 και την προσάρτηση της Ηπείρου στην Ελλάδα.