Ιωάννινα - Ιστορία της πόλης

Τα Ιωάννινα αναφέρονται από τον 6οαι μ.χ. στα όρια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Την περίοδο αυτή ο βράχος των Ιωαννίνων αποκτά περιτείχιση και κατοικείται ο νοτιοανατολικός λόφος (μετέπειτα Ίτς-Καλέ). Το 879 τα Ιωάννινα μαρτυρούνται για πρώτη φορά ως έδρα επισκοπής. Η περιοχή παραμένει πάντα στη βυζαντινή κυριαρχία και μόνο το 1082 οι Νορμανδοί (Βοημούνδος Α') καταλαμβάνουν την πόλη για λίγους μήνες. Με την Δ' Σταυροφορία (1204) τα Ιωάννινα ενσωματώνονται στο Δεσποτάτο της Ηπείρου (δούκας Μιχαήλ Κομνηνός Άγγελος Α'). Το 1210 ανεγείρεται (στο Ίτς-Καλέ) ο μητροπολιτικός ναός των Ταξιαρχών. Το 1292 ιδρύεται η Σχολή Φιλανθρωπινών στο Νησί και τα Ιωάννινα καθίστανται ιδιαίτερης σημασίας εκπαιδευτικό κέντρο. Η πόλη αποκτά ισχύ και το 1318 το οικουμενικό πατριαρχείο την προβιβάζει σε μητρόπολη, ενώ από το 1367 της παρέχεται αυτοδιοίκηση.
Ο πύργος του Θωμά Πρελούμπου στο κάστρο (ανέγερση 1367 - 1384) αναδεικνύει την μνημειακή πλέον μορφή που η πόλη έχει λάβει। Επιδρομή αλβανικών φύλων σημειώνεται το 1379, αλλά αυτά απωθούνται. Η βαθμιαία προέλαση των Τούρκων στη Βαλκανική και η εσωτερική κρίση του Δεσποτάτου της Ηπείρου οδήγησαν στην υπαγωγή των Ιωαννίνων στη σφαίρα επιρροής του Καρόλου Α' Τόκκου (Ιταλού ηγεμόνα Λευκάδας και Κεφαλληνίας), που το 1411 γίνεται δεσπότης, αλλά στις 9 Οκτωβρίου 1430 η πόλη παραδίδεται οικειοθελώς στους Οθωμανούς. Η κατάκτηση θα διαρκέσει 483 χρόνια. Ο Σινάν πασάς παραχωρεί προνόμια ελεύθερης εγκατάστασης και εμπορίου στους Γιαννιώτες. Ωστόσο, ο μητροπολιτικός ναός των Ταξιαρχών μετατρέπεται σε τέμενος (Φετιχιέ τζαμί). Παρά ταύτα η ανέγερση το 1434 της ομώνυμης μονής στις παρυφές του βουνού Μιτσικέλι και δίπλα στη λίμνη από τον μουσουλμάνο Ντουραχάν δείχνει πνεύμα συνδιαλλαγής και ειρηνικής συμβίωσης Τούρκων και Ελλήνων. Η κατάσταση αυτή θα αλλάξει μετά το αποτυχημένο κίνημα του Διονυσίου Φιλοσόφου. Ο επίσκοπος αυτός έγινε αρχηγός δυσαρεστημένων χωρικών και εισέβαλε στα Ιωάννινα, χωρίς όμως να κατορθώσει να επιφέρει κάποιο σοβαρό κτύπημα στην τουρκική διοίκηση. Από τότε καταργούνται οι ελευθερίες που είχαν οι χριστιανοί της πόλης, οι οποίοι εκδιώκονται από το κάστρο, στο οποίο κατεδαφίζονται 18 ναοί - μοναστήρια. Το 1618 ανεγείρεται το Ασλάν τζαμί στη θέση του ναού του Αγίου Ιωάννου Πρόδρομου, ώστε τεμένη πλέον να δεσπόζουν στα δύο υψώματα του κάστρου. Παρά το κτύπημα που δέχθηκαν, οι κάτοικοι σε σύντομο χρονικό διάστημα ανέκτησαν την οικονομική και την πνευματική τους ικμάδα. Το 1648 ιδρύεται η Σχολή Επιφανίου Ηγουμένου. Θα ακολουθήσουν η Σχολή Γκιόνμα (1672 - 1800), η Σχολή Μαρούτση (1742 - 1749), η Καπλάνειος (1805 - 1820).

Τα Γιάννινα λειτουργούν ως το κέντρο δεκάδων σχολείων, που ιδρύονται σ' όλο τον ευρύτερο χώρο της Ηπείρου. Η υποστήριξη για τα σχολεία αυτά προερχόταν από τους ξενιτεμένους Γιαννιώτες και Ηπειρώτες, που ήταν εγκατεστημένοι κυρίως στη Βενετία. Από τα μέσα του ΙΖ' αι. ολοένα και αυξάνουν οι εμπορικές συναλλαγές με τα λιμάνια της Αδριατικής και στη γενικότερη άνοδο της Ηπείρου πρέπει να αποδοθεί το γεγονός ότι Ηπειρώτες ήταν οι τρεις μεγαλύτεροι εκδότες ελληνικών βιβλίων της Τουρκοκρατίας, ο Γλυκής (1670 - 1854), ο Σάρος (1681 - 1707) και ο Θεοδοσίου (1755 - 1824). Στα Ιωάννινα θα διδάξει η πλειονότητα των δασκάλων της προεπαναστατικής περιόδου: ΙΖ' αι. Γεώργιος Σουγδουρής, Βησσαρίων Μακρής, Παρθένιος Κατζιούλης, Μιχαήλ Μήτρου, ΙΗ' αι. Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Κωνσταντίνος Βασιλόπουλος, Ευγένιος Βούλγαρης, Μεθόδιος Ανθρακίτης, ΙΘ' αι. Αθανάσιος Ψαλλίδας, Ιωάννης Βηλαράς κ.α. Ο 18ος αι. υπήρξε ευτυχής για την πόλη και την πρόοδο, που επιτεύχθηκε, εκμεταλλεύτηκε ο Αλή πασάς, όταν το 1788 ανέλαβε τη διοίκηση. Η οικονομική και στρατιωτική ισχύς του ανέδειξαν την πόλη σε σταυροδρόμι και οι ξένοι περιηγητές θαύμασαν την αληπασάδικη αυλή. Ο ίδιος όμως οδήγησε την πόλη στην ολοσχερή καταστροφή, γιατί από την πυρπόληση της 25 Αυγούστου 1820 μόνο μία οικία σώθηκε (το σημερινό "αρχοντικό του Δεσπότη"). Ωστόσο στον Αλή πασά οφείλεται η οριστική διαμόρφωση (1815) των τειχών, όπως και η διάταξη του οικισμού του κάστρου.

Πολλοί θρύλοι συνοδεύουν την προσωπικότητα του, αλλά πραγματικότητα είναι ο πνιγμός της κυρά Φροσύνης και ο απαγχονισμός (1809) του Κατσαντώνη। Μετά την περίοδο αυτή οι Γιαννιώτες αναλαμβάνουν δυνάμεις ώστε το 1828 ιδρύεται η πρώτη Ζωσιμαία Σχολή, το 1833 εγκαινιάζεται ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Αθανασίου και το 1867 στο Νησί αρχίζει να λειτουργεί η Ιερατική Σχολή. Ο απαγχονισμός (1838) του νεομάρτυρα Γεωργίου τελικά δε θα εξουδετερώσει τον συγχρωτισμό μουσουλμάνων και χριστιανών. Οι Τουρκογιαννιώτες θα αποτελέσουν χαρακτηριστικό δείγμα πολιτισμικής ελληνοποίησης, όπως και το τοπικό εβραϊκό στοιχείο (που είναι παρόν κιόλας από την πρωτοβυζαντινή περίοδο) θα δεθεί άρρηκτα με τον χώρο, ως το πλέον ρωμανιώτικο σύνολο. Το 1870 καίγονται τα σεράγια του Ιτς-Καλέ και μέρος της πόλης, που από τότε αρχίζει να λαμβάνει διαφορετική μορφή με τα πέτρινα οικοδομήματα. Στις 21 Φεβρουαρίου 1913 ο ελληνικός στρατός εισέρχεται στην πόλη.

Όμως η περιοχή θα δοκιμαστεί δύο φορές, το 1917 με την ιταλική κατοχή και το 1944, όταν στις 25 Μαρτίου οι Γερμανοί έστειλαν στο Άουσβιτς 1850 Εβραίους। Από την απελευθέρωση η πνευματική ζωή της πόλης αναπτύσσεται ραγδαία. Ιδρύεται (1913) το Διδασκαλείο που εξελίχθηκε στη Ζωσιμαία Ακαδημία, ενώ παράλληλα λειτουργούν Νηπιοκομική Σχολή και αργότερα η Σχολή Υπομηχανικών. Πριν ακόμη την απελευθέρωση, στην πόλη τυπώνονται εφημερίδες ενώ στο Μεσοπόλεμο εκδίδονται ποικίλου είδους περιοδικά, από τα οποία επιβιώνουν έως σήμερα τα "Ηπειρωτικά Χρονικά". Μεταπολεμικά αυξάνονται τα πνευματικά σωματεία, με κυρίαρχη την Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών, που συστήνει Λαογραφικό Μουσείο και έχει δημιουργήσει εξειδικευμένη Ηπειρωτική βιβλιοθήκη. Σήμερα τα Ιωάννινα καλούνται να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στον άξονα της Αδριατικής και της Εγνατίας οδού, καθώς αποτελούν το πληθυσμιακό (κάτοικοι του λεκανοπεδίου: 110.000) μητροπολιτικό κέντρο της Ηπείρου και τον οικονομικό και πνευματικό πόλο της Βορειοδυτικής Ελλάδας.

Γ. Πλουμίδης
Καθηγητής Νεότερης Ιστορίας

http://www.n-triantafillou.gr